Dîroka Kurdistanê – XXVI-

	Dîroka Kurdistanê – XXVI- 01/04/2011 – 09:49
Mehmet Şahîn
mehmetsahin_amed@hotmail.com
Polîtîkayên Osmaniyan ên li ser beg û mîran teşe girtibûn. Û bi vê armancê Osmanî li dijberê kurdan diketin nava hinek hewldanan. Lê rûyekî madalyonê yên din jî hebû. Ew jî zordarî û kedxwariya Osmaniyan a li ser gelê kurd bû
Di serhildanan de rola mîr û begên kurdan Ji ber şerên giranên bê dawî her ku diçû Osmaniyan baca ku ji mîran distendin zêde dikirin. Tenê destê wan de ruçikandiana van mîran de ma bû ku pê leşkerên xwe xwedîbikin. Ji bilî stendina bac wekî din bi qada serweriya Mîran û Began eleqedar nedibû. Mîr û beg çidikin çawa heremê birêve dibin, zext û zora wan a liser gel qet nedidîtin an jî ji nedîtîve dihatin. Gel jî hiştibûn dibin hêviya wijdanê mîran û began. Ger ku mîr û beg başbûna xwe ji hêla kedxwarî û di xalek din de jî dikarîbûn hinek xwe ragirta. Ger ku mîr anjî beg bê wijdanbiya di bin serweriya wan de zordariyek bê sînor diketin rojevê. Di nava sînor û serweriya Mîran de Kurd tenê nedijiyan. Weke gelê Ermen û Asûr jî hebûn. Di nava Kurdan de elewî, sûnî, êzîdî komên ji baweriyên cûda hebûn. Loma kedxwarî û zordarî li ser tevahiya gel û komên bawermend dihatin ferzkirin. BI BERTÎLAN WAN KIRÎN Osmaniyan rêveberên ku rêdikirin herêmê mîr û began bi têkiliyên germ û bertîlan bixwe ve girêdidan. Rêveberên Osmaniya ji ber ku nedixwestin mîr û beg ji wan dûrkevin û bibin dijberên wan carna bi dil carna jî bê dil ev têkiliyên germ û bi bertîl pêşxwazî dikirin. Dizanibûn ku ger Mîr û began bi xeyidînin dê li dijberê wan bikevin nav hinek hewldanan û li serê wan bibin bela. Ji ber vê jî çiqas zilma mîr û began li ser gel zêdebie jî rêvebariya Osmaniyan bê deng dima. Ev bêdengî jî di bû sedema zilm û zora hîn zêde. Ev zilm û zora û heciqandina ku bi hevkariya dewlet, beg û mîran li ser gel hatibû ferzkirin di 1815 an de li Wan û Bazîdê bû sedema serhildanan. Pîştî ku eşîrên Kurdan yên Yêrîwanê û Xoyê jî pıştgirî dan van serhildanan ev serhildan wek serhildana gundiyan pêşket. Lê ji berku ev serhildan bê rêber û bê pêşengbûn serkevtina wan nepêkan bû. Osmanî û Îraniyan dîn ku serhildan hinek pêşketin herdû dewletan bi hevkariya hev ser van serhildanan de çûn û ev serhildan têkbirin. Pişt van serhildanan di sala 1818 an de li Kurdistana rojhilat Eşîra Bîlbasiya li dijberê zext û zora destî bi serhildanê kir. Serhildan li heremê belav nebû tenê ma. Bîlbasî herçiqas ji eşîrên der û dora xwe alîkarî negrin jî di çiyayan de demeke dirêj li berxwe dan. Lê demek şûnda jiber bê alîkariyê nikaribûn zêde li berxwe bidana û serhildan bi dawî bû. ŞERÊ OSMANÎ Û RÛSAN Di navbera salên 1820 û 1829 an de Osmanî bi Rûsa re di nav şerde bûn. Kurdan ev rewş jibo xwe wek derfetek dît û li Bazîdê di bin pêşengiya Behlûl Beg de , li Mûşê dibin rêbertiya Emîr Paşa de destbi serhidanan kirin. Behlûl Beg û Emîr Paşa ji bo alîkariyê serî li Rûsan dan lê Rûsa ev daxwaz bi erênî pêşwazî nekirin. Ev serhildan jî jiber bê tifaqî û alîkariyê li dijberê êrîşên Osmaniya zêde nikaribûn berxwe bidin û têkçûn. Ev serhildan tev ji hêla eşîrên kurdên koçerde hatibûn bipêşxiztin. Ji ber ku di jiyana koçerî de ji aboriyê rola yek kesekî jî gelek girîn ge. Di aboriya vî civaka koçer de rola kal û pîra heta ku zaroka jî heye û girînge. Lewre girtina ciwanan ya leşkeriya demdirêj zirarek mezin dida aboriya van eşîran. Heman demêde girtina ciwanan ya leşkeriya demdirêj ji hêla ewlekariyê de jî ev eşîr dixist nav xetereyan. Ji bo çûyin û hatina zozana ji bo ewlekariyê hewcedarî bi sedan hêzên leşkerî hebûn. Ji ber vê jî eşîran nedixwest leşker bidin leşkeriya Osmaniyan. Wextê ku ji bo girtina leşkerên Osmaniya zext û zor li ser van eşîran zêde kirin van eşîran jî dest bi serhildanan kirin. Di bingeha sedema van serhildanan de leşkeriya dem dirêj, baca giran, rêvebertiya bê edalet û zilm û zora rêveberiyên heremî hebûn. Xeynî van serhildanan gelek serhildanên eşîran yên din jî derketin. Pirsgirêkên van eşîran jî heman tişt bûn. Leşkeriya dirêj û giran, baca giran, zilm û zextên rêveberiyên heremî, bertîl û hwd. bûn sedema serhildanên gelek eşîran. Sehildanên bi vî rengî li temamê Kurdistanê belav nebûn û teng man. Lê taybetiyeke van eşîran ya balkêş hebû di van serhildanan de di nav kurdan de cudahiyeke wek şîî-sûnî, û Ermenî û Asûriyan de tunebû. Lî dijberê zilmê teva bihevre di nav serhildanan de cih digirt. Lê mixabin ev tifaq dorfireh nebuye teng maye û ev teng bûna wî buye sedema têk çûna wan. SERHILDANÊN LI ÎRANÊ Polîtîqayên zext û zorê yên ku ji hêla Osmaniyan ve li ser kurdan dihatin meşandin heman polîtiqayên zext, zorê û çepisandinê ji hêla Îranê ve jî li ser kurdan dihatin meşandin. Li dijberê van plîtîqayên Îanê jî kurdan nerazîbûna xwe nîşan da. Di 1840 an de kurdên gundiyên rojhilatê Kurdistanê yên wek herema Tesû, Xoy, Salmas û Genû serî hildan û bajarên vî heremê girtin bin kontrola xwe. Sedema vê serhildanê jî wek yên berê zext û zilma rêvebertiya navendî û zext , zor û tedayiya rêvebertiya heremiya feodali bû. Lê bandora fesadî û nifaqên dewleta Osmaniya jî li ser hebû. (Ji berk u hesabên Osmaniya li ser herema Azerbeycanê hebû dixwest Îranê têxe nav aloziyan ku xwe bigihîne Azerbeycanê.) Nakokiyên navbera rêvebertiyên Îranê bû sedema firebûyina berxwedana Gundiyan û demek dirêj li berxwe da. Di 1842 yan de rêvebertiya Dewleta Îranê guherî. Şah Fetih Ali bû serok dewletê Îranê. Şah Fetih Ali ji bo têkbirina serhildanê ket nav hewldanê peydakirin û ceribandina tektikên nû. Tektîka nû ya ku peyda kir li dijberê kurdan bikaranîna Asûriya bû. Di herema Bet, Moxîne, Somay, Solana, Ganje, Cin Mawana û Urmiyê de ji gelên Asûrî yan dest bi komkirina leşkeran kir. Ev leşkerê di nav artêşa Îraniyan de bicih kir û bi ser kurdan de rêkir. Bi destê Asûriya serhildana kurdan têkbir. PiştÎ têkbirina serhildana kurdan têkiliya navbera Şah Fetih Ali û Asûriya germtir bû. Şah Fetih Ali bi keçikeke Asûrî ya bi navê Pari Farzand Benyamin re zewicî. Bi vê zewacê girêdayiya xwe û Asûriya gihand asta xinamtiyê. Wek di jî Asûriyên ku di têkbirina serhildana Kurdan de rolek girîng lehistibin û alikarî dabin wî bi payeyên bilind ew xelat kirin. Di nav artêşa xwe de tabûrek taybet ji Asûriyan çêkir û demek dêrêj li dijberê serhildanên kurd û Azeriyan de ev tîma taybet bikaranî.Ev serhildanê gundiyan jî wek serhildanên din bêrêxistin, bê sitratejî û bê rêbertiyek xurt destpêkirî bû. Bê plansaziyek xurt li dijberê dewleteke wek Îranê xwediyê tecrubeyek kûr û mezin serkevtina wan nepêkan bû. Mixabin ev serhildanjî negihişt tu encamê û têk çû û wek her carî di encam de bi xwe re diha zêde zext, zor, teda û pelçiqandin anî. SERHILDANÊN ÊZIDIYAN Di navbera salên 1826 û 1829 an de di heremên wek Rewendûz, Culmêrg, Tûr Abidîn (Mîdyat) û Sîncarê gelek serhildan pêhatin. Ji sedema derketina van serhildanan yek polîtîqayên Osmaniyan bû, a din jî zext û zorê rêveberiyên kurdyê Sûnî bû. Ev serhildan li dijberê êrîşên derveyî wek xweparaztinê derketin. Kurdên Êzîdî him di bin êrîşên Osmaniyan da bûn him jî dibin êrîşên Beg û Mîrên Kurdan de bûn. Ezîdiyan dibin vê zilmê du serîde gelek êş û janên mezin dikişandin. Niheqiyên gelek mezin liwan dihatin kirin. Mînak; di 1833 û 1834 an de mîrê Rewendûzê Mîr Mihemed wextê ku êrîş dibe ser mîrê Botan heta Nisêrbîn pêşdikeve, ji wêrê dizivire çiyayê Sîncanê û li wêrê bi hezaran ezidiyan qetil dike. Di van salande ji ber ku di navbera ezidiyande hevgirtinek xurt û amadekeriye ke baş tune bû li hemberê êrîşên dervehiyan nikaribûn zêde berxwe bidin. Mixabin gelek serhildanên wan jî bi qirkirinan bi dawî bûn. SERHILDAN Û TÊKÇÛN Her têkçûyina serhildaneke kurdan dibû sedema zext û zorên nû. Her têkçûyınek bi xwe re encamê girantir dianîn. Herku diçû tepisandin û pelçıqandina ser kurdan zêdetir di bû. Bi van pelçiqandinan dıxwestin kurdan bêîrade bikin û bixwe ve girêbidin. Lê van zext û zora bixwe re bertekên kurdan jî zêdetir dikir.Eşîrên ku li derdora Sason, Hezo û Amedê dijîyan li dijberê van zext û zoran ketin nav hewldanan û dest bi serhildanan kirin. Di van serhildanan de berxwedanek hêja nişan dan. Kurdên ku di tevahiya dîroka xwe de bi xwezayê re aşt jiyane di van serhildanan de başnasîna û bikaranîna wan ya xwezayê li dijberê Osmaniyan ji bo wan awantajek herî girîng bû. Bi vê awantajê darbeyên gelek mezin li Osmaniyan xistin. Li dijberê van berxwedanan Osmaniyan gundên heremê dan ber topa. Dest bi qetil kirina sîvilan kir. Ev bû sedema bêmoraliya şervan û serhildêran. Bi vî bê moraliyê serhildêran demek din jî berxedan lê demek şûnde bi dîl girtin û dardekirina serok û rêberên eşîran ev serhildan têk çûn. Serhildana Seîd Beg û têkçûna wî Di vî pêvajoyê de serhildana ku pêşdikeve û digêje asteke girîng serhildana Seîd Beg e. Di 1833’yan de gelê herêma Behdinan li dijberê teda û zilma Mîr Mihemed berxwedabû. Musa Paşa yê ku wekî rêveber Mîr Mihemed ji wan re diyar kiri bû ji rêveberiyê dûrxistin û Seîd Beg wek rêveberê xwe diyar kiririn. Herêma Behdinan xwedîyê xwezayeke gelek dijwar e. Ji bo serhildan û tekoşineke çekdarî awantajek mezin dida berxwedêrên Seid Beg. Ji berk û Mîr Mihemed têk çû bû eşîrên derdor jî xwe hêdî hêdî nêzê Seîd Beg didan û alikarî didan wî. Di nav vî alîkariyê dayina leşkeran jî hebû. Ê ku alîkariya leşkeran dida wî ji wan yek jî Mîrê Botan Bedirxan Beg bû. Her ku diçû Seîd Beg xwe nû dikir û bi hêz dibû. Osmaniyan ev pêşketina Seîd Beg jixwe re wek xetere didît. Hêj nû xetereyeke wekî Mîr Mihehemed berteraf kiribû. Nedixwest hêzeke din bikeve şûna Mir Mihemed. Ji ber van fikaran Osmaniyan bilezginî bi hêzek mezin êrişek birin ser hêzên Seid Beg. Ji ber ku Seîd Beg hêzên xwe baş birêxistin nekiribûn û bê pergaliyê de bûn nikaribûn demek dirêj berxwe bidin. Di demeke kin de berxwedêrên Seîd Beg li dijberê hêzên Osamniyan têkçûn. Piranya wan hatin kuştin ên ku man ew jî reviyan. Piştî têkçûna berxwedêran Seîd Beg dîl ket destê hêzên Osmaniyan. Bi dîlgirtina Seîd Beg ev serhildan jî wek serhildanên din bi trajediyeke mezin bi dawî bû. Em dibînin ku ev serhildan tev bi heremeke teng ve girêedayî mane. Yanî ji asta heremî xwe xelas nekirin e.Di erdnigariya Kurdistanê de belavbûyinek anjî yekgirtinek bidest nexistin e. Ev jî bûye sedema qelsmayîna wan.

72

Dîroka Kurdistanê -XXVII-

	Dîroka Kurdistanê -XXVII- 08/04/2011 – 10:34
Mehmet Şahîn
mehmetsahin_amed@hotmail.com
Ev serhildan jî wekî serhildana Babanan li başurê Kurdistanê qewimî. Di bin banê împaratoriya Osmaniyan de di erdnigariya Kurdistanê de cihê herî dûr herêma Babanan bû. Herema Rewandiz jî li rojavayê bakurê vê heremê bû
Serhildana Rewandizê (1830-1837) Mirov wexta ku di nexşeyê de li cihê serhildanan dinêre mirov dibîne ku osmaniyan gelek bi tektîkek balkêş bi ser eşîrên kurdan re çûne. Biryara têkbirina û pelçiqandina hêza kurdan gav bi gav hatiye cih. Di serî de bi pelçiqandina yê herî dûr û yê herî bi hêz bi eşîra Babanan dest pê dikin. Wexta ku bi ser Babanan de diçin dilê Bedirxanî û dilê Rewendiziyan ji xwe nahêlin, berdilê wan didin û alikarî ji wan digirin. Ji ber ku wexta ku êrîş bibin ser Babanan neçarin di ser erdnigariya Bedirxanî û Rewendiziyan de derbas bibin. Heke beriya Babanan mudaxaleyê Rewendiz an jî mudaxaleyê Bedirxaniyan bikin dê nikaribin bi rihetî bi ser Babanan ve biçin û dibe ku Babanî piştgiriya van bikin an jî dê karibin bi rehetî ji Osmaniyan veqetin. Heta ku yê herî dûr û yê herî bi hêz nepelçiqînin yê din çiqas di nav hewldanên nebaş de bin jî çavên xwe ji wan re digirin û bê deng dimînin. Ji ber vê fikarê ye ku Osmaniyan ji yê herî dûr û bi hêz ji eşîra Babanan dest pê kiribû. BEGÎTIYA SORAN Mîr Mihemed di 1814’an de bûbû serokê begîtiya Soraa. Herêma Soran ji Çemê Zapê dest pê dikir heta sînorê Îranê didomiya. Paytexta wan jî Rewandiz bû. Mîr Mihemed ji eşîra herî kevnaran yek ji eşîra Rewanda bû. Malbata wî digihîşt malbata Selaheddînê Eyubî. Mîr Mihemed di çavkaniyên dîroka tirkan de bi navê “Kor Muhammed Paşa” tê bilêv kirin. Mîr Mihemed Paşa di medreseyê de ji perwerdeyeke gelek xurt re derbas dibe. Bi hişmendiya oldariyê têdigihije. Bi rê û rêbazên olî ve gelek girêdayiye. Di tevahiya kar û emelê xwe de bi serek û rêberê odlar re dişêwire paşê gav diavêje. Di wî serdemê de bi taybetî jî gelek bandora oldarên yên wekî Mele Mihemedê Xatê û Mele Yehyayî Mizorî hem li ser Mîr Mihemed û hem jî li ser gel hebû. Mîr Mihemed wexta ku bû serekê herêma Soran bi nûkirina leşkeran dest bi kar kir. Hem ji bo rêxistinkirinê hem jî ji bo xemilandina bi çekên nû û modern ket nav hewldanan. Ji bo perwerdehiya hîndekariya çêkirina çek û topan gelek ciwanên kurd rêkir Ewropa. Bi lezgînî li Rewendiz fabrîqeyeka çekan da çêkirin û dest bi çêkirina top û gelek cureyên çekan kir. Her ku diçû otoriteya xwe li herêmê xurtir dikir. Otorîteya xwe li ser eşîrên der û dora xwe ferz dikir. Rêberê kîjan eşîrê otoriteya wî qebûl nekira êrîş dibir ser wê eşîrê de, serek û rêberê eşîrê dikuştin di şûna wan de zilamê xwe peywirdarê serokatiya wan eşîran dikir. HÊZA SERHILDANÊ Di demeke kin de nêzî 30 hezar kesî hêza wê ya leşkerî derket holê. Ev leşkerên xwe jî tev bi çekê nû xemilandibû. Li herêmê ji bo têkûz kirina kontrola xwe ji xwe re pergaleke sîxuriyê ji ava kiribû. Ji bo jiyanek bi rêk û pêk û ji bo têkûzkirina otoriteya xwe gelek cezayên giran diyar kiribû. Bi van cezayan di tevahiya herêmê de û di tevahiya qada jiyanê de otorîteya xwe dida hîskirin. Piştî ku Mîr Mihemed li herêma Soran otoriteya xwe têkûz kir dest avêt derûdora xwe. Hewl da xwe ku eşîr û begîtiyên kurdan ên derûdora xwe tevan bigire bin otoriteya xwe. Hinek bi hevdîtinan û bi lihevkirinan bi xwe ve girêdan, hinek bi zext û zor bi xwe ve girêdan. Di 1827’an de êrîşek bir ser herêma eşîra Babanan û eşîra Babanan xist bin otorîteya xwe. Herêma otorîteya xwe heta gundên Azerbeycanê fireh kir. Bi firehbûyina herêmê re hêjmara leşkerên wî jî her roj zêde dibûn. Hêjmara leşkeran gihîştibû derûdora 100 hezar kesî. Mîr êdî bixwe bawer bû, hêza xwe têrê diyarkirina azadiyê didît. Mîr Mihemed di 1830’an de serxwebûna xwe diyar kir. Armanca Mîr Mihemed avakirina Kurdistaneke serbixwe bû. Şert û mercên wî demê jî pêkan bûn. Dewleta Osmaniyan li hemberê rûsan têk çûbû. Sirp û yewnanan bi serhildanan azadiya xwe bidestxistibûn. Li Misrê Mehmet Alî Paşayê Kavalayî li dijberê Osmaniyan serî hildabû û li ser serê Osmaniyan bûbû belayek mezin. Di heman demî de dewleta Îranê jî wekî Osmaniyan di rewşeke ne baş de bûn. Nakokiyên sedsalan li Îranê didomiyan. Çilvirîna nav rêveberiyan û şerên bi derûdor re dewleta Îranê xistibû nav aloziyan. Van aloziyan di nav kurdan de nerazîbûnek gelek mezin pêş xistibû. Ji ber vê jî kurdên Îranê Mîr Mihemed ji bo xelasbûyina xwe wekî qehremanek didîtin. DERFET RÊ VEKIR Mîr Mihemed ji bo serkeftinê geşedanan ji xwe re wekî derfetek didîtin. Ji bêhêzbûyîna herdu dewletan îstîfade dikir û her roj herêma desthiladariya xwe fireh dikir. Di 1832’yan de êrîş bir ser herêma Behdînanê û Amêdiye, Duhok û Zaxo xist bin kontrola xwe. Êdî li Kurdistanê otorîteya herî mezin Mîr Mihemed bû. Lê Mîrê Botan Bedirxan Beg otorîteya Mîr Mihemed qebûl nedikir. Mîr Mihemed ji bo ku otorîteya xwe bi Bedirxan Beg bide qebûlkirin êrîş bir ser herêma Botanê. Di herêma Botanê de tenê kurdên misilman tunebûn her wiha êzidî, ermenî û asûrî jî hebûn. Lê hêza parastina leşkerî tenê yê kurdên sûnî bû. Kurdên sûnî dibin pêşengiya Bedirxan Beg de bi xweparastinê bersiv dan Mîr Mihemed. Ji Çiyayê Sîncar heta Nisêbînê herêm tev bû qada şer. Di vî şerî de ji hêzên Bedirxan Beg gelek peya û siwarî hatin kuştin, lê zirara mezin êzidî, ermenî û asûriyan dîtin. Ji ber ku hêza parastina van tune bû bawerhişkiya Mîr Mihemed bû sedema qetilkirina bi hezaran kesî yên ji van gelan. Pêşketin û bihêzbûyîna Mîr Mihemed, Osmaniyan dixist nav fikaran. Êdî Mîr Mihemed ji bo xwe jî wekî pirsgirêkeke mezin didîtin. Li gorî Osmaniyan hewce bû ku pêşî lê bihata girtin. Ji hêla rêveberiya Osmaniyan ve di 1835’an de waliyê Sêwazê Reşît Paşa, waliyê Bexdayê Alî Riza Paşa û Waliyê Mûsilê Mehmet Paşa ji bo têkbirina Mîr Mihemed hatin peywirdar kirin. Ev walî bi gelek hêzeke mezin bi ser hêzên Mir Mihemed ve çûn. Ji hêla amûr û teknîkê ve hêzên Osmaniyan xwedî awantajên mezin bûn. Mîr dît ku dê nikaribe biser keve hêzên xwe vekişandin çiyayên Kurdistanê û xwest bi rêbazên şerê gerîla liberxwe bidin. Bi vê rêbazê gelek zayiyatên mezin dan artêşa Osmaniyan. Demek şûn de hêzên Osmaniyan neçar man paşve vekişin. ÊRÎŞ DEST PÊ DIKIN Mîr wexta ku dît Osmaniyan vekişiyan, bi vî moralî xwe gelek bihêz û serketî hesiband û di cotmeha 1835’an de li dijberê Îranê jî dest bi êrîşan kir. Bi van êrîşan ji hêla stratejiyê ve şaşî ya herî mezin a dîrokî hatibû kirin. Di heman demî de li dijberê herdu hêzên Rojhilata Navîn yê herî mezin ketibû nav şer. Di demeke kin de herêma Kutur û Saldûzê ji bin kontrola Îranê derxist. Hêzên Mîr Mihemed li dijberê hêzên dewleta Îranê her roj serkeftin bidestdixistin. Ev serkeftinên Mîr Mihemed û pêşketina kurdan, îngilîzan xistibû nav fikaran. Îngilîzan ev pêşketina kurdan li dijberê berjewendiyên xwe yên Basrayê heta Hindistanê wekî xetere didît. Îngilîzan nedixwest dewletek nû ya dînamîk li dîjberê wan derkeve holê. Îngilîzan li dijberê vê dewleta dînamîk parastina herdu dewletên kevn û nexweşên ku girêdayiyê wî ne parastin ji bo berjewendiyên xwe yên herêmê hîn hêsantir didît. Îngilîzan li ser vê polîtîkayê ji bo têkbirina Serhildana Mîr Mihemed sîxur û siyasetmedarên xwe xistin nav hewldanan. ŞOPA ÎNGILÎZAN Bi hewldana dewleta îngilîzan û bi taybetî jî bi dîplomasiya konsolosê îngilîzan ê Tebrîzê Îran û Osmaniyên ku xwedî nakokiyên bi sedsalan bûn li dijî kurdan di navxwe de tifaqek çêkir. Ji bo pelçiqandina serhildana kurdan di bin rêbertiya serfermandarê îngilîz ‘Şil’ de di 1738’an de plansaziyek hate amadekirin. Hêzên Îran û Osmaniyan ji du hêlan ve herêma Rewendizê dorpêç kirin. Di vî tengasiyê de Osmaniyan bi têkiliya ‘Mola Hetî’ -nav gel de wekî “Melayê xayin” tê bi navkirin- bi rêber û pêşengên olî re ketin têkiliyê. Mola Hetî bi xelîfe re di nava têkiliyan da bû. Osmaniyan piştî ku bi saya Mola Hetî ev oldar îkna kirin bi pêşengiya Mola Hetî fetwayek dan derxistin û dan belav kirin. Di wê fetwayê de digotin “Kî li dijî artêşa xelîfeyê şer bike ew kafir e. Di navbera misilmanan de hewceye ku aştî pêk were.” Di ser vê fetwayê re gelek eşîrên kurdan hêzên xwe ji nav şer vekişandin. Dayina piştgirî ya xwe ji Mîr Mihemed qut kirin. Carek din di nav hêzên kurdan de belavbûyinek dest pê dikir. MÎR TESLÎM DIBE Mîr Mihemed neçar ma ku banga Osmaniyan a radest bûnê qebûl bike. Piştî radestbûyînê Mîr Mihemed û malbata xwe û hinek serokê eşîran birin Stenbolê. Ji ber ku Mîr li dijî hêzên xelîfe beyî şer radest bûbû piştî 6 mehan li Stenbolê ma. Siltanê Osmaniyan bi dayîna hinek xelat û rutbeyan Mîr dilşad kir û paşve rêkir. Mîr bi keştiyê bi ser Derya Reş re dê vegeriya Kurdistanê. Li gor hinek çavkaniyan li Sêwazê, li gor hinek çavkaniyan jî li Trabzonê bi qomployê Mîr tê qetilkirin. Rêveberiya Osmaniyan li dijî Mîr û Begên kurdan polîtîkayên qirêj dimeşandin. Li gor hêza eşîran nêzikê Mîr û Begên wan eşîran dibûn. Heke eşîr bi hêz bûna bi rêzdarî nêzik dibûn, wan vedixwendin Stenbolê û bi bertîl û payeyan bi xwe ve girêdidan. Mîr û Began bi vî awayî dikirin neyarê eşîrên din û paşve rêdikirin. Heke eşîr bê hêz û qels bûna û serokê eşîrê jî di hedê xwe de nesekiniya îradeya eşîrê binpê dikirin û serokê eşîrê jî an dikuştin, an jî digirtin diavêtin zîndana. FERMANA QETLKIRINÊ Siltanê Osmaniyan beriya radestbûnê ji zû ve fermana kuştina Mîr dabû. Lê ji ber ku alîgirê Mîr zêde bûn ji bertekên wan ditirsiyan. Ji ber vê jî ji bo tunekirina Mîr di bin navê dostaniyê de rêbaza qomployê bi kar anîn û Mîr ji holê rakirin. Piştî mirina Mîr Mihemed birayê wî Resûl Paşa bû serokê herêma Soran. Mîr û Begên kurdan ên ku Osmaniyan bi sed salan nikaribû îradeya wan bişkîne û radest bigire Mîr Mihemed bi êrîşên xwe yên hovane wan ya ji holê rakirin ya jî gelek qels kirin. Mîr Mihemed gelek zirarên mezin dan Mîr û Begên eşîrên wekî Baban, Botan, Bilbasî û Behdînaniyan. Ji ber vê jî mirov dikare bibêje ku Mîr Mihemed binezanî gelek xizmet ji dewleta Osmaniyan re kiriye. Tiştê ku Osmaniyan dixwest bikin wî xwe dikir. Osmaniyan ji bo xwe ev xizmet didîtin loma heta demekî li dijî Mîr bêdeng diman. Heta ku Mîr Mihemed eşîrên kurdan bi tevahî pelçiqandin û ji bo wan hate asta xetereyê hêj li dijî Mîr ketin nav hewldanan. Aliyên qels ên Serhildana Mîr Mihemed Serhildana Mîr Mihemed ji hêla stratejî, taktîk û dîplomasiyê ve gelek qels bû. Polîtîqayên emperyalistan ên li ser heremê bi zanibûnek baş fêm nekiribû. Nezanî û xedariya Mîr bû sedama zilm û zora wî ya li ser kurd û gelên heremê. Wekî mînak; karibû bi hêzên wekî Bedirxaniyan re tifaqek çêbikirana û hêzeke xurt derxistibana holê. Lê wî ev alternatîf qenc neceriband û xwest bi êrîşan Bedirxaniyan têk bibe û bike bin otorîteya xwe. Hewce bû ku ji bo tifaqa kurdan hewl bidaya xwe lê mixabin wî xwest bi darê zorê tifaqa kurdan di bin otorîteya xwe de çêke. Mîr bi vî hewldana xwe ya nebaş tifaqa ku hebû jî hilweşand. Tenê bi hêza leşkerên xwe bawer bû. Lê ji ber ku ew hêza leşkerê xwe jî bi zanibûneke baş û taktîkên serkeftî bi kar neanî li dijbî herdu dewletên mezin Osmanî û Îran tu serkeftin bidest nexist.

32